الگویابی بنیان‌های هیدروپلیتیک همگرایانه و واگرایانه بین ایران، افغانستان و ترکمنستان در حوضه‌های آبریز مرزهای شرقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، استادیار دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 استادیار دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران ، تهران، ایران.

3 دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران، پردیس بین المللی کیش

چکیده

افزایش تقاضا و کاهش عرضه، دو روند همزمانی بوده‌اند که در طول چند دهه اخیر باعث تشدید بحران و رقابت بر سر منابع آبی مشترک در سطح منطقه گردیده‌اند. از یک طرف افزایش جمعیت، مصرف بی‌رویه و افزایش مصارف اقتصادی باعث جهش شدید تقاضا برای منابع آبی شده و از طرفی دیگر نیز تغییرات اقلیمی، منجر به کاهش عرضه آن گردیده است.بر همین اساس رقابت بر سر دستیابی به سهم بیشتری از منابع آبی در حوضه‌های آبریز مشترک پیرامون ایران به خصوص در حوضه‌های آبریز مرزهای شرقی شامل هامون (هیرمند) و سرخس (هریرود) بین ایران، افغانستان و ترکمنستان تشدید شده است. در این چارچوب، پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که بنیان‌های هیدروپلیتیک همگرایانه و واگرایانه ایران در حوضه‌های آبریز مشترک مرزهای شرقی چگونه قابلیت تبیین و الگویابی دارند؟فرضیه پژوهش حاضر مبتنی بر این گزاره است که بنیان‌های هیدروپلیتیک همگرایانه ایران با افغانستان و ترکمنستان در حوضه‌های آبریز مشترک بر مبنای هیدرولیبرالیسم و مبتنی برهیدرو-دیپلماسی، دیپلماسی کارکردگرایانه و همکاری حقوقی است در حالی که بنیان‌های هیدروپلیتیک واگرایانه ایران با این کشورها بر مبنای نظریه هیدرورئالیسم و مبتنی بر منازعات بر سر حقابه، دیدگاه رهبران سیاسی افغانستان، فقدان حکمرانی پایدار آبی در افغانستان، تغییرات اقلیمی و اختلافات بر سر رژیم حقوقی،قابلیت الگویابی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Patterning the fundamentals of convergent and divergent Hydropolitics between Iran,, Afghanistan and Turkmenistan in the eastern border watersheds

نویسندگان [English]

  • Yashar Zaki 1
  • Marjan Badiee azendahi 2
  • Omid Eslamjamal Golzari 3
1 Corresponding Author, Assistant Professor, Faculty of Geography, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Faculty of Geography, University of Tehran, Tehran, Iran
3 PhD Studen in Political Geography, University of Tehran, Kish International Campus
چکیده [English]

Rising demand and declining supply have been two simultaneous trends that have exacerbated the crisis and competition for shared water resources in the region over the past few decades. On the one hand, population growth, uncontrolled consumption and increasing economic consumption have caused a sharp jump in demand for water resources, and on the other hand, climate change has led to a decrease in supply. Joint watersheds around Iran, especially in the eastern border watersheds including Hamoon (Helmand) and Sarakhs (Harirod) between Iran, Afghanistan and Turkmenistan have intensified. In this context, the main question of the present study is how to explain and model the convergent and divergent hydropolitical foundations of Iran in the common watersheds of the eastern borders? Common on the basis of hydro-liberalism and based on hydro-diplomacy, functionalist diplomacy and legal cooperation, while Iran's divergent hydropolitical foundations with these countries based on the theory of hydrorealism and based on disputes over water, the view of Afghan political leaders Climate change and disputes over the legal regime can be modeled.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hydropolitics
  • Iran
  • Afghanistan
  • Turkmenistan
  • Hamoon catchment (Helmand)
  • Sarakhs catchment (Harirod)
احمدی، سعید، اسماعیل پور روشن، علی اصغر، قربانی نژاد، ریباز ( 1400)، تحلیل نقش هیدروپلیتیک هریرود بر چالش های ایران و افغانستان، نگرش های نو در جغرافیای انسانی سال سیزدهم، شماره 2.
اسدالهی، سید سروش، ذکی، یاشار، (1399)، هیدروپلیتیک پروژه گاپ ترکیه و تاثیر آن بر امنیت زیست محیطی عراق و سوریه؛ فصلنامه آمایش سیاسی فضا دوره3 ،شماره 1
اسلامی، روح الله، سرحدی، رضا، فیضی، مهدی، (1398)، راهبردهای دیپلماسی تأمین حقابه رودخانه هیرمند، فصلنامه پژوهشهای‌راهبردی‌سیاست،‌سال‌هشتم،‌شماره‌ 30.
بدیعی ازنداهی، مرجان؛ رحیمی هرآبادی، سعید؛ و گودرزی، سعید (1390). نقش تغییرات مورفولوژی رودخانه مرزی هیرمند در روابط سیاسی ایران و افغانستان. پژوهش های جغرافیای انسانی دوره 43 زمستان 1390 شماره 4 (پیاپی 78)، صص 197-220.
بوربور، مجتبی، عباسی، مصیب ( 1400)، تأثیر بحران هیدروپلیتیک بر زیست پذیری مناطق جغرافیایی با تأکید بر جغرافیای مرزی ایران و افغانستان، فصلنامه نگرشهای نو در جغرافیای انسانی سال سیزدهم، شماره سوم.
پیشگاهی فرد، زهرا، رنجبری، کمال، (1399) تحلیل ژئوپلیتیک روابط ایران و ترکمنستان با تأکید بر دیپلماسی آب و انتقال انرژی، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره 31 ،شماره 2.
پیلتن، فرزاد، صدیق بطحایی اصل، میر ابراهیم، (1395)، مبانی ومکانیزم همکاری­های زیست محیطی ایران و همسایگان در حوزه آب­های رودخانه ای مشترک، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال پنجم، شماره 21
چیت­سازان، محمدرضا، (1390)، رود مناقشه برانگیز، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛ قابل دسترسی در http://www.iichs.ir/News-8309/ .
حافظ نیا محمدرضا، مجتهدزاده، پیروز، علی زاده جعفر. (۱۳۸۵) هیدروپلیتیک هیرمند و تاثیر آن بر روابط سیاسی ایران و افغانستان. برنامه‌ریزی و آمایش فضا.; ۱۰ (۲) :۸۳-۱۰۳
خبرگزاری خانه ملت، (1400)، ۷۰ درصد از منابع آبی بخش کشاورزی هدر می‌رود، قابل درسترسی در https://www.icana.ir/Fa/News/473665/70
دهشیری، محمدرضا، حکمت‌آرا، حامد. (1397). دیپلماسی آب ایران در قبال همسایگان. سیاست‌های راهبردی و کلان، 6(24)، 596-617.
ذکی، یاشار و احتشامی، محمدرضا (1393). بررسی و تحلیل مسائل متقابل سیاست و آب (هیدروپلیتیک) در قرن بیست و یکم. همایش ملی آب، انسان، زمین. سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی. دوره 1.
ذکی، یاشار، دلشادزاد، جلیل، کریمی، بایرام (1394) بررسی و تحلیل هیدروپلیتیک رودخانه های بین المللی با تاکید بر رودخانه مرزی ارس، بهار 1394 - شماره 1 (30 صفحه - از 37 تا 66).
رحمانیان، داریوش؛ براقی، فضل­الله (1389)، جایگاه مسأله آب هیرمند در مناسبات ایران و افغانستان در دوره رضاشاه، فصلنامه تاریخ ایران، شماره 64.
زارع ده، محبوبه، مرید، سعید، فاطمی، فرشاد، مدنی، کاوه، (1395)، مکان سنجی همکاری ایران و افغانستان در حوضه آبریز هیرمند جهت تخصیص آب بیشتر به محیط زیست و کنترل محصول خشخاش با استفاده از رویکرد نظریه بازی، تحقیقات منابع آب ایران، سال دوازدهم، شماره 3.
زرقانی، سید هادی، اخباری، ملیحه، چاره ئی، ندا، محمودی، نجمه، (1398، )، تحلیل تنگناهای هیدروپلیتیک ترکمنستان در رابطه با همسایگان، مجلّه های جغرافیای سیاسی، سال چهارم، شمار دوم
زرقانی، سیدهادی، لطفی، امین (1390) نقش رودهای مرزی در همکاری و همگرایی منطقه‌ای "نمونه ی موردی: هریرود و سد دوستی؛ جغرافیا و توسعه ناحیه ای، 9:16
سینایی، وحید، جمالی، جواد (1398)، دیپلماسی اقتصادی ج.ا.ایران در افغانستان و مدیریت اختلافات آبی دو کشور (با کاربست رویکرد اقتصاد نهادگرا)، فصلنامه مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، دورە 8 ، شمارە 28.
شوقی جوان، علی، احمدی، آزاده، ( 1397)، تحلیل پایداری در تسهیم آب رودخانه­های مرزی با استفاده از نظریه بازی، مطالعه موردی: رودخانه هریرود؛ تحقیقات منابع آب ایران؛ سال چهاردهم، شماره 1
فروغی نعمت الهی، سید عباس؛ حسنی باقری، مهدی؛ و  شیخ اویسی، محمود تأثیر (1392). هیدروپلیتیک رودخانه مرزی هیرمند بر امنیت ملی جمهوری اسلامی‌ایران. نگرش های نو در جغرافیای انسانی، دوره 5، شماره 3 - شماره پیاپی 1، صفحه 33-51.
قوامی آزاد، بنیامین، راثی نظامی، سید سعید، ( 1397)، مقایسه کاربرد رهیافتهای همکارانه و غیر همکارانهی تئوری بازیها درجهت حل مناقشات منابع آب، یزدهمین همایش ملی علوم و مهندسی آبخیزداری ایران و سومین همایش ملی صیانت از منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه محقق اردبیلی.
کاویانی راد، مراد، صدارنیا، حسن، (1399)، هیدروپلیتیک: آینده‌پژوهی مناسبات هیدروپلیتیک ایران و افغانستان در حوضه آبریز هریرود، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
کریمی، سید سلیمان، مهکویی حجت، عباسی، علیرضا، گندمکار، امیر، (1399)، تاثیر رودخانه هریرود بر روابط هیدروپلتیک ایران و افغانستان، فصلنامه نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، سال 13، شماره اول.
کریمی، مهدی، سیفی فرزاد، هادی، اصولی اودلو، قاسم، شعیبی، مجتبی، (1400)، هیدروپلیتیک هیرمند و بازتاب های فضایی آن در روابط ایران و افغانستان، پژوهشنامه جغرافیا و نظامهای فضایی، دوره دوم، شماره اول
گل کرمی، عابد، کاویانی راد، مراد. (1396). تاثیر محدودیت منابع آب بر تنش‌های هیدروپلیتیک (نمونه موردی: حوضه آبریز مرکزی ایران با تأکید بر حوضه آبریز زاینده‌رود، جغرافیا و برنامه ریزی محیطی (مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان). دوره 28، شماره 1.
متقی، افشین، کاویانی راد، مراد، زرقانی، سید هادی، صدرانیا، حسن. (1397). شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در مناسبات هیدروپلیتیک ایران و افغانستان در حوضه آبریز هریرود. فصلنامه مطالعات شبه قاره، 10(34)، 235-254.
محمودی، سید علی، حکمت‌آرا، حامد. (1398). دیپلماسی آب و اختلاف‌های آبی در منطقه آسیای مرکزی. مطالعات اوراسیای مرکزی، 12(1)، 199-218.
مختاری هشی، حسین، (1392)، هیدروپلتیک ایران، جغرافیای بحران آب در افق 1404، فصلنامه ژئوپلتیک، سال نهم، شماره سوم.
مختاری هشی، حسین، قادری حاجت، مصطفی ( 1387)، هیدروپلتیک خاورمیانه در افق سال 2025 م، مطالعه موردی حوضه دجله و فرات، رود اردن و رود نیل، فصلنامه ژئوپلتیک، سال چهارم، شماره اول.
مختاری هشی، حسین، کاویانی راد، مراد (1398)، پردازش مفهوم هیدروپلتیک، فصلنامه آب و توسعه پایدار، سال ششم، شماره 2.
میان آبادی، حجت، قریشی، زهرا، (1399)، تبیین پارادایم های رئالیسم و لیبرالیسم در مناسبات هیدروپلیتیکی، فصلنامه ژئوپلتیک، سال 18، شماره اول.
نصرتی، حمید رضا؛ کاویانی راد، مراد؛ و ساسان پور، فرزانه (1398). واکاوی مفهوم امنیت آب از منظر جغرافیای سیاسی. فصلنامه بین المللی ژئوپلیتیک، 15(53)، 23-59.
نظری مجدر، حسن، مریدی، علی، یزدی، جعفر، خزائی پول، احمد، ( 1398)، چشمانداز پایداری تأمین نیازهای شرب و کشاورزی سد دوستی تحت سناریوهای تغییر اقلیم و بهرهبرداری از سد سلما، تحقیقات منابع آب ایران، سال 15، شماره 3.
واثق، محمود و نجفی، سجاد (1398) شناسایی عوامل کلیدی تأثیرگذار در آینده هیدروپلیتیک اروندرود، دوفصلنامه آینده پژوهی ایران، دوره 4، شماره 2 - شماره پیاپی 7، صص 109-134.
 
 
Chikalova, Lidiya (2016), “Climate Change as a Political Threat Multiplier in Central Asia”, Norwegian Institute of International Affairs, Available at:
 http://www.osce-academy.net/upload/file/36BRIEFNEW.PDF.
China Ministry of Water Resources, (2015), international Cooperation on Trans-boundary Rivers between China and its Neighboring Countries, http://www.mwr.gov.cn/english/mainsubjects/201604/P020160406513798903048.pdf
climate-diplomacy.org/case-studies/transboundary-water-disputes-between-afghanistan-and-iran
Dalbaeva, Alina (2018), “End the Weaponisation of Water in Central Asia”, Crisis Group Commentary, Available at: http://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/central-asia/kazakhstan/end-weaponisation-water-central-asia
Elshahat, N., Esawe, A., Esawe, K., & Esawe, N. (2019). Social and Environmental Pressures on Water Resources in the Middle East Region. In Second International Conference:" Water Issues in the Middle East: Reality and Future", Middle East Research and Future Studies Center, Ain Shams University.
Ettehad, E. (2010). Hydropolitics in Hirmand/Helmand international river basin and application of integrated water resources management. Faculty of Natural Resources and Agricultural Sciences Department of Urban and Rural Development Unit of Environmental Communication, Swedish University of Agricultural Sciences.
Goad, D. (2019). Water law be dammed?: How dam construction by non-hegemonic basin states places strain on the customary law of transboundary watercourses. Am. U. Int'l L. Rev., 35, 907.
Gupta, J., & Schmeier, S. (2020). Future proofing the principle of no significant harm. International Environmental Agreements: Politics, Law and Economics, 20(4), 731-747.
Huot, D., Pain, A., & Ghafoori, I. (2016). Livelihood Trajectories in Afghanistan: Evidence from Three Villages in Heart Province. Secure Livelihoods Research Consortium.
Islam, T. (2011). Impact of Helmand Water Dispute on the Bilateral Relations between Iran and Afghanistan; Sn Evaluation. International Journal of Central Asian Studies, 15, 113-141.
Jägerskog, A., Schulz, M., & Swain, A. (Eds.). (2019). Routledge Handbook on Middle East Security. Routledge.
Julien, F. (2012). Hydropolitics is what societies make of it (or why we need a constructivist approach to the geopolitics of water). International Journal of Sustainable Society, 4(1/2), 45
Krampe, F., Smith, E. S., & Hamidi, M. D. (2021). Security implications of climate development in conflict-affected states implications of local-level effects of rural hydropower development on farmers in Herat. Political Geography, 90, 102454.
Molnar, K., Cuppari, R., Schmeier, S., & Demuth, S. (2017). Preventing Conflicts, Fostering Cooperation–The many Roles of Water Diplomacy. Stockholm International Water Institute (SIWI). Stockholm: UNESCO‘s International Centre for Water Cooperation (ICWC) at SIWI, Stockholm, Sweden and UNESCO's International Centre for Water Resources and Global Change (ICWRGC), Koblenz, Germany. Retrieved, 5(03), 2020.
Mosello, Beatrice (2008), “Water in Central Asia: a Prospect of Conflict or Cooperation?”, Journal of Public and International Affairs, Vol. 19, pp. 151-174.
Nagheeby, M. (2014), Dams, identity and geopolitics in the Harirud River basin, FLOWs, The Water Governance Blog at IHE Delft Institute for Water Education, Aveliable at: https://flows.hypotheses.org/2916.
Nagheeby, M., & Warner, J. (2018). The geopolitical overlay of the hydropolitics of the Harirud River Basin. International Environmental Agreements: Politics, Law and Economics, 18(6), 839-860.
Nagheeby, M., Piri, M., & Faure, M. (2019). The legitimacy of dam development in international watercourses: a case study of the harirud river basin. Transnational Environmental Law, 8(2), 247-278.
Najafi, A., & Vatanfada, J. (2013). Transboundary Water Management Improvements, the Way Forward in the Middle East; Case Study: Transboundary Water Management of Iran and Neighbors.
Nakalenikova, Iulio, (2009) The integrated water basin approach for the sustainable water management.
Pohl, B., Carius, A., Conca, K., Dabelko, G., Kramer, A., Michel, D., & Wolf, A. (2014). The Rise of Hydro-Diplomacy: Strengthening foreign policy for transboundary waters.  The climate diplomacy, German federal foreign office.
Rai, S. P., Wolf, A. T., Sharma, N., & Tiwari, H. (2017). Hydropolitics in transboundary water conflict and cooperation. In River System Analysis and Management (pp. 353-368). Springer, Singapore.
Rezaei Sekkeravani, D. a Chenari,S. Faraji,M. Dashti,S.F. (2018), Study The Iranian Hydropolitical Challenges In The Shared Drainage Basins With Neighboring Countries,  IOSR Journal Of Humanities And Social Science (IOSR-JHSS) Volume 23, Issue 3.
Sadrania, Hasan (2018), Analyzing the Hydropolytic Relations of Iran and Afghanistan and providing an optimal management pattern for the common watershed of Hariroud, Phd dissertation, University of Kharazmi Faculty of Geography.
Schmeier, S. (2018), What is water diplomacy and why should you care?, Globalwaterforum, aveliable at: https://globalwaterforum.org/2018/08/31/what-is-water-diplomacy-and-why-should-you-care/ 
Security: a Global Perspective, Lanham: Lexington Books.
Shams, H. K. (2016). Study on effective utilization of irrigation water in Afghanistan (Doctoral dissertation), Tokyo University of Agriculture.
Stauffer, J. E. (2006). Hydroponics. Cereal Foods World, 51(2), 83.
Vajpeyi, Dhirendra K. (2012), Water Resource Conflicts and International Security: A Global Perspective, Lanham: Lexington Books.
Water, Peace and Security (WPS) team, (2021), water and insecurity in Afghanistan as the Taliban take over. Available at: https://waterpeacesecurity.org/info/blog-08-16-2021-water-and-in-security-in-afghanistan-as-the-taliban-take-over.
Wilder, A. (2009). Losing Hearts and Minds in Afghanistan’, Viewpoints Special Edition, Afghanistan, 1979-2009: In the Grip of Conflict’. Middle East Institute, Washington DC.
Zheng, C., & Spijkers, O. (2021). Priority of Uses in International Water Law. Sustainability, 13(3), 1567.